De landweer tussen Bakel en Aarle-Rixtel
Een historisch landschapselement uit de middeleeuwen
Jan Timmers, september 2007 met aanvulling februari 2008.
Sinds 2006 is er in de gemeente Gemert-Bakel vernieuwde belangstelling ontstaan voor landweren en is door ondergetekende het voorkomen van landweren onderzocht. Niet alleen op de gemeentegrenzen blijken er landweren aanwezig geweest te zijn, maar ook elders in de gemeente kwam een landweer tevoorschijn bij een archeologisch onderzoek in de nieuwe woonwijk Doonheide..
Grote delen van de oude landweren, die doorgaans aangelegd zijn in de middeleeuwen, zijn in latere perioden verdwenen, maar verrassend genoeg bleken ook nog grote delen van die landweren te bestaan. Dat geldt onder meer voor een landweer die op de grens ligt van de voormalige gemeenten Bakel en Aarle-Rixtel, tussen het Aarlese gebied De Heikant en het Bakelse gehucht Grotel. De landweer loopt hoofdzakelijk door het natuurgebied De Biezen en is nagenoeg volledig eigendom van Staatsbosbeheer.
De ligging
De landweer volgt de gemeentegrens tussen de huidige gemeenten Gemert-Bakel en Laarbeek ter hoogte van Grotel. De landweer begint op het punt waar de voormalige gemeenten Gemert, Bakel en Aarle Rixtel bij elkaar kwamen aan de Snelle Loop bij Tereiken. Ter hoogte van de verharde weg De Biezen is een stuk van de landweer verdwenen, maar zuidelijker volgt hij de gemeentegrens weer. In het meest zuidelijke gedeelte is weer een kleine onderbreking in de landweer aanwezig. De gemeentegrens en de landweer volgden naar alle waarschijnlijkheid de voormalige Diemelsbeek, die inmiddels als zodanig niet meer bestaat en ook op oude kaarten moeilijk traceerbaar is. In een oorkonde van mei 1288 wordt De Ymelbeke al genoemd als grens, terwijl tegelijkertijd melding wordt gemaakt van de aanwezigheid van een wal. (Camps, Oorkondenboek Noord-Brabant, deel 1 pagina 535).
De bochten en kronkels in het noordelijk gedeelte van de grens (en de landweer) kunnen verklaard worden vanuit een oorspronkelijk tracé van een natuurlijke beek (De Ymelbeek).
Zoals gewoonlijk bestaat een landweer uit een verhoogd wallichaam met aan weerszijden een greppel of sloot. Meestal is de greppel aan de ene kant breder en forser dan aan de andere kant. Op bijgaand kaartje is met een dikke zwarte lijn aangegeven waar momenteel de landweer nog aanwezig is
Niet op het hele tracé springt de landweer direct in het oog. Dit wordt veroorzaakt door de ligging in het gebied De Biezen aangrenzend op een terrein dat in de 19de of 20ste eeuw is ingericht als rabattenbos. De greppels en rabatten zien er deels hetzelfde uit als de landweer. Daarnaast is het zo dat in de loop van de tijd de landweer plaatselijk geërodeerd en afgevlakt is.
Datering
Landweren in Nederland zijn doorgaans aangelegd in de periode 1350-1450. Ook de landweer in de Biezen dateert uit die periode. De noordelijk gelegen landweer langs de Snelle Loop op de grens van Gemert en Laarbeek bestond volgens getuigenissen in archieven al aan het eind van de 14de eeuw. Nog duidelijker is dat in een uitspraak van de schepenen van Den Bosch van 24 sept 1429. Daarin wordt gemeld dat de bewoners van Grotel de landweer tussen Aarle-Beek en Gemert mee moesten onderhouden en dat zij ook gebruik maakten van het broekgebied van Aarle en Beek. Dat broekgebied mochten zij gebruiken totdat ze uitgekocht zouden worden door Aarle en Beek. Kort na 1429 zullen de bewoners van Grotel uitgekocht zijn en mochten ze dat broekgebied niet meer gebruiken. Daarna zal de landweer in de Biezen, tussen Grotel en het broek van Aarle en Beek zijn aangelegd.
Vermeldingen in het cijnsboek van Rixtel.
Een drietal citaten uit het cijnsboek van het Huis van Rixtel van ca 1530
Deij kynderen Anchem Peter Wouterszn voer Catheryne die weduwe vrz (voorzegd) voirt gebruyck van der gemeynten van Aerle beginnende van Sporct horrick totter lantweren tusschen Groetel ende het broeck van Aerle gelegen te gebruycken met hoeren beesten hoeren hoeve in Grotel gelegen
iii st nov ( = 3 nieuwe stuivers)
In de linker kantlijn: letters die de cijnsbetalingen per jaar aangeven.
Nog een ander melding:
Die selve voir dat gebruijck der gemeynten van Aerle beginnende van Sporrick totter lantwere tusschen Grotell ende het broeck van Aerle met beesten op die voirsz hoeve toebehorende
3 auwen groten
In de linker kantlijn: letters die de cijnsbetalingen per jaar aangeven.
Een derde citaat:
Tonis Tonis ende Peter van Cauwenberg scepenen
Thonis Gerits
Loij die Cremer
Nu die weduwe Jans Snabben
Nu Jan Jans Snabben ende
Jan Jacobssn
Jacob Marcelis zoen vander Hallen vuyt eenen nieuwen vuytfange gelegen bij Groetell binnen der heerlicheyt van Aerle gelegen dye een zijde bij erffe Jacobs voirsz dat een eyndt der gemeynten van Aerle ettc ende dat ander eyndt die erffenesse Ghijsbrechts Verasdonck, aen die lantweer op Groetell
In de kantlijn: letters die de cijnsbetalingen per jaar aangeven. Daarnaast ook:
Eest aen mijn, dit was heeren van Rixtel (letter?) soe hij verclaert beth het jaer 94
Behoud, beheer, onderhoud en herstel
Omdat de landweer grotendeels in natuurgebied ligt is de bedreiging ervan relatief klein. Toch is het noodzakelijk om de landweer als zodanig duidelijk te karteren en te ontzien bij onderhoud van het natuurgebied. Voorkomen moet worden dat er wandelroutes over de landweer gaan lopen om verdere erosie te voorkomen.
Daarnaast verdient dit cultuurhistorisch monument dat delen die in de loop van de tijd afgevlakt werden, weer worden hersteld. Het gebied is in beheer bij Staatsbosbeheer. Deze instantie is verantwoordelijk voor passende bescherming en onderhoud. Nader onderzoek zal moeten plaatsvinden om een onderhoudsplan op te stellen.
Het meest noordelijke deel van de landweer grenst aan het eigendom van eco-touristfarm De Biezen. De perceelsgrens ligt precies in het midden van één van de greppels van de landweer
Een stuk van het tracé biedt ook mogelijkheden voor informatievoorziening, omdat de landweer tot aan de verharde weg De Biezen doorloopt. Een informatiebord langs De Biezen is wenselijk. Het is dan wel nodig om juist dat stuk van de landweer weer een oorspronkelijke gedaante en uitstraling te geven. Daarvoor zal enige begroeiing verwijderd moeten worden.
Bijkomend is nog van belang dat in het tracé van de Snelle Loop in Gemert ook nog een fors stuk landweer aanwezig is, grenzend aan het stuk waarover we het nu hebben. Voorstel van de heemkundekring aan gemeente en waterschap is om een gedeelte tussen Tereyken en Grotel dat verdwenen is, weer opnieuw aan te leggen als EVZ.
