Dorpsontwikkeling en de locatie van kerken in de middeleeuwen

Deze tekst is een bijdrage aan het rapport “Kerken, kerktorens en kerkplaatsen in het Rijk van Dommel en Aa¹, Een project ter versterking van de regionale identiteit”, opgesteld door de Milieudienst van het SRE in het kader van het Kerkenproject. Zie voor meer informatie over het project, o. a. het volledige rapport, maar ook informatie over de jaarlijkse Torendag de website http://www.kerkenindepeel.nl/

De ontwikkeling van veel dorpen in het zandgebied van Brabant is op een vergelijkbare manier verlopen. In de vroege middeleeuwen was de waterafvoer nog niet geregeld en was het hele gebied veel natter dan nu. In dat natte landschap waren alleen een aantal hogere (en drogere) delen geschikt voor permanente bewoning en landbouw. Op de hoogste delen van het landschap, waar een natuurlijke vruchtbaarheid aanwezig was, ontstonden vanaf de 8^ste eeuw de oudste nederzettingen. Binnen die nederzettingen op de hoogste punten van het landschap werden ook de oudste kerken in de regio gebouwd.

In de dertiende eeuw treden om diverse redenen grote veranderingen op in zand-Brabant met betrekking tot de ruimtelijke ontwikkeling van de dorpen. In veel dorpen verschuift in die periode de bewoning van de hoogste delen naar lagere delen in het landschap. De nieuwe bewoningskernen verschijnen op de flanken van de droge dekzandeilanden aan de rand van beekdalen. In het Rijk van Dommel en Aa treffen we opvallend veel dorpen aan waar de ontwikkeling verlopen is volgens dit model.

Bij deze verschuiving van de bewoning zien we een paar opmerkelijke ontwikkelingen. De oorspronkelijke bewoonde erven werden verlaten en het gehele dekzandeiland veranderde in een groot akkergebied. De kerk echter bleef op de oorspronkelijke plaats achter en kwam dus midden op het nieuwe akkergebied te staan. Aan de randen van het dekzandeiland en dus aan de randen van het grote nieuwe akkergebied ontstonden de nieuwe nederzettingen, die in de loop van de tijd uitgroeiden tot dorpen en gehuchten zoals we die nu grotendeels nog kennen.

 

Ontwikkelingen rond de kerkgebouwen

De geïsoleerd gelegen kerk bleef eeuwenlang in gebruik, werd soms uitgebreid of opnieuw opgebouwd. Hoe de oudste kerkgebouwen er uitzagen is moeilijk aan te geven. Ze zijn tijdens Brabants Gouden Eeuw in de 14^e of 15^e eeuw nagenoeg allemaal opnieuw opgebouwd in baksteen. De oudste kerken en kerktorens dateren uit die periode. Na de inname van Den Bosch werd de gereformeerde godsdienst de staatsgodsdienst. De oude kerken kwamen in handen van de gereformeerden en de katholieken werd toegestaan om schuurkerken te bouwen, die veelal in of aan de rand van de belangrijkste nederzetting aan de rand van het akkergebied gebouwd.

Het kleine aantal gereformeerden blijkt nauwelijks in staat de oude kerken goed te onderhouden. Langzaam komen ze te vervallen, terwijl de kerktoren zelf vaak wel werd onderhouden, omdat de toren diende als bewaarplaats van de belangrijke dorpspapieren en de kerkklokken ook hun functie bleven houden.

Na de Franse tijd kwam de vrijheid van godsdienst terug en werden de oude kerken veelal weer aan de katholieken teruggegeven. De katholieke parochies hadden intussen hun nieuwere (schuur)kerken in gebruik en in veel gevallen werden daarom de oude kerken niet meer in gebruik genomen. Ze kwamen nog verder te vervallen. Sommigen werden door brand vernield en niet meer opgebouwd. In veel gevallen blijft de kerktoren alleen in de akkers achter, soms wordt ook die afgebroken om de stenen te kunnen hergebruiken. Alleen de kerk van Gerwen is als gebouw gehandhaafd.

Bestaande getuigenissen

De oude kerken en zeker de alleenstaande kerktorens, voor zover ze nog bestaan, zijn niet alleen belangrijke bakens in het landschap, maar zijn getuigen van de meest belangrijke gebeurtenissen in de historische geografie van zand-Brabant. De kerken vertellen ieder voor zich, maar zeker ook gezamenlijk, de ontstaansgeschiedenis van de dorpen, vanaf de eerste christelijke nederzettingen tot in de moderne tijd.

Pas in de 20^ste eeuw treden ontwikkelingen op die deze voorgeschiedenis niet altijd herkenbaar hebben achtergelaten. Er doen zich een aantal verschillende situaties voor:

 Complete kerk op oorspronkelijke plaats: Mierlo, Gerwen, Lierop

De kerk is in de loop van de tijd compleet bewaard gebleven en door de katholieken in gebruik genomen en in de 20^ste eeuw opgenomen in de bebouwing van het dorp. De situatie in Lierop wijkt iets af. Daar werd in de 19^de eeuw een nieuwe kerk gebouwd tegenover de oude middeleeuwse kerk. Dus bijna op de oorspronkelijke plaats.

Losse kerktoren buiten dorp: Stiphout, Nederwetten

Alleen de kerktoren bleef bewaard en staat nog los buiten de dorpskom.

Losse kerktoren binnen de bebouwing: Beek en Donk, Woensel

Alleen de kerktoren bleef bewaard en is inmiddels opgenomen in de bebouwing van het dorp

Alleen kerkhof resteert: Aarle, Nuenen

Alleen het kerkhof bleef bewaard, buiten of binnen de dorpskom en herinnert aan de oude situatie.

Geen zichtbaar restant meer aanwezig: Rixtel, Lieshout

In Rixtel en Lieshout zijn geen bouwwerken bewaard gebleven, maar resteren alleen een archeologisch monument. In Lieshout is dat overigens een zichtbare verhoging in het terrein.

Van de bestaande getuigenissen van de middeleeuwse kerken of kerklocaties is die van Stiphout (gemeente Helmond) het meest tot de verbeelding sprekend. Op die locatie staat de oude toren nog steeds los in de oude akkers en is het middeleeuwse patroon van zandwegen om de kerk nog aanwezig. Alhoewel de bebouwing van Stiphout alweer een eind is opgerukt richting de oude toren is de situatie een uniek cultuurhistorisch ensemble.

Opvallend is dat de ontwikkeling in de meeste dorpen van het Rijk van Dommel en Aa grotendeels op dezelfde wijze is verlopen en dat daarin alleenstaande kerken eeuwenlang het dorpsbeeld domineerden. Het gaat om maar liefst 11 kerklocaties. Binnen het Rijk van Dommel en Aa is de ontwikkeling in 4 dorpen (Geldrop, Tongelre, Son en Breugel) op een andere manier verlopen. Het voormalig dorp Stratum (gemeente Eindhoven) past weer wel in de reeks. Uiteraard is de ontwikkeling in de steden Eindhoven en Helmond anders verlopen.

Naschrift

Het Kerkenproject waarover hierboven iwordt gesproken, heeft een aantal bijzondere resultaten opgeleverd. Niet alleen een beschrijving van de deelnemende kerklocaties, maar tevens een fietsroute en een jaarlijkse Torendag op de zondag voor Hemelvaart. Tijdens die Torendag zijn er op meerdere kerklocaties activiteiten gerganiseerd. De belangstelling voor deelname aan deze Torendag is inmiddels gegroeid en ook andere middeleeuwse, maar ook “moderne” kerken hebben zich aangesloten. Naast de hierboven genoemde kerklocaties zijn dat inmiddels Mariahout, Son, Breugel, Knoptoren in St Oedenrode, Bakel, Woensel en Lierop. Voor actuele informatie zie: http://www.kerkenindepeel.nl/

 

Noot:
1. Het Rijk van Dommel en Aa is het gebied tussen Helmond en Eindhoven, waarvoor ontwikkelplannen en projecten werden opgesteld. De uitvoering ervan is gestagneerd. Op de website www.rijkvandommelenaa.nl worden een aantal projecten opgesomd, waarvan maar weinig is gerealiseerd. Het Kerkenproject wat hier beschreven staat is in de projectenlijst niet opgenomen, maar is wel gerealiseerd. Als gevolg van het project wordt nog jaarlijks de Torendag in de regio georganiseerd.