Op een negentiende eeuwse kaart van oostelijk Brabant zijn ook Bakel en Milheeze opgenomen. Het opmerkelijke van deze kaart is dat er een aantal landweren op gekarteerd zijn. Ook een tweetal landweren ten noordoosten van Bakel en ten noorden van Milheeze.
Een gedeelte van een van deze landweren is nog (zij het beschadigd) aanwezig aan de noordgrens van het Zorgboogterrein (St Jozefheil en Jan de Witkliniek) in Bakel.
Toponiemen
Van de landweren boven Milheeze zijn geen fysieke restanten bekend. Wel is het opvallend dat een aantal toponiemen ten noorden van Milheeze wijzen op de aanwezigheid van fysieke grensconstructies. Het toponiem Hekkert is daarvan het beste voorbeeld. Het bevat de term ‘hek’ en verwijst daarmee naar de constructie die hier was ingericht. De huidige straatnaam Hekkert ligt overigens iets noordelijk van de plaats waar de naam Hekkert op oude kaarten staat vermeld.
Een tweede toponiem ligt verder naar het oosten: De Haag. Een naam die doorgaans gekoppeld is aan oude omheiningen. Het element ‘haag’ komt o.a. voor in namen van of bij de (oude) kastelen van Eindhoven, Helmond, Deurne en Gemert. ‘Haag’ wordt ook vaak gerelateerd aan meidoornheggen, een typische begroeiing van grenswallen en landweren. Juist waar de Bocht overgaat in de Haag ligt een splitsing van wegen. Het is waarschijnlijk dat juist hier een doorgang door een landweer aanwezig was.
Juist bij die splitsing lag van oudsher het toponiem De Kaak. De naam is als straatnaam opgeschoven naar het noorden, maar lag oorspronkelijk bij de splitsing. Op zichzelf verwijst de naam ‘kaak’ niet naar een hekwerk of ander soort omheining. Hier stond de kaak, waar misdadigers aan de kaak gesteld werden als voorbeeld aan de bezoekers van het dorp. Zoals op veel andere plaatsen stonden de gerechtsplaatsen, zoals galgen en kaken, pal langs een toegangsweg op een plek waar bezoekers van buiten in ieder geval zouden passeren. De weg via De Haag langs De Kaak komt vanuit het noordoosten en vormt in de middeleeuwen en later een onderdeel van een verbindingsweg door de Peel vanuit Venray naar Milheeze en Bakel. Bij de Kaak moet een doorgang geweest zijn door de landweer.
Deze gegevens maken het mogelijk om de gekarteerde landweren ten noorden van Milheeze verder aan te vullen met een reconstructie van een verdwenen deel van de landweer ter plaatse. Die reconstructie loopt een stukje ten zuiden van de huidige straatnaam Hekkert verder naar het oosten naar de wegensplitsing bij De Haag. Het is niet verwonderlijk dat op de heide ter hoogte van een belangrijke toegangsweg een landweer werd opgeworpen. Doorgaand verkeer was daarmee beter controleerbaar.
Bij de landweren die hiervoor zijn beschreven stroomt ook nog de bovenloop van de Esperloop. Deels tussen twee stukken van een landweer door. Het lijkt er sterk op dat de Esperloop hier een duidelijke functie had als onderdeel van de landweer constructie. Mogelijk is dit deel van de Esperloop daarvoor gegraven. Mogelijk is ook dat er een natuurlijke beekloop was, die ter plaatse rechtgetrokken of gekanaliseerd werd.
Het is waardevol om de constructie van de landweren in samenhang met de al dan niet gegraven Esperloop te onderzoeken en om na te gaan hoe de landweer er uit zag, waar hij precies lag en hoe lang het tracé was, zowel in oostelijke als in westelijke richting. Doorgangen door de landweer zijn daar een speciaal onderdeel van.
Onderzoek t.b.v. zandwinning
Ten behoeve van de zandwinning wordt het terrein waar de landweer lag ontgraven. Een archeologisch onderzoek ter plaatse is de geëigende weg om verder onderzoek te doen. Bij de aanleg van de golfbaan is dit historische landschapselement helaas niet onderzocht. In de archeologische vooronderzoeken (booronderzoeken) die tot nu toe vanwege de huidige uitbreiding zijn uitgevoerd is de landweer nergens vermeld en in de verwachting van de archeologische waarden wordt de landweer ook niet genoemd. Booronderzoeken lenen zich ook helemaal niet voor het opsporen van landweren. Ook in het Plan van Aanpak en het Plan van Eisen wordt geen melding gemaakt van de landweer.
Een eerste vergelijking van de kaart met landweren en de uitbreiding van de Bakelse plassen die nu voor de deur staat, maken duidelijk dat de kans dat de landweer het gebied doorsnijdt erg groot is. De exacte plaats ligt waarschijnlijk deels in een zone die zelfs als niet onderzoeksplichtig is aangeduid. Een goed uitgevoerd vooronderzoek zou toch zeker de mogelijkheid tot het aantreffen van een landweer hebben moeten signaleren. Een ernstige omissie.
Jan Timmers
Gemert, okt 2019