De leenmannen van het goed Te Aarle in Best en hun familie
Het boek over de Armenhoeve of het goed te Aarle in Best, de oudste boerderij van Nederland, verscheen in 2015. In dat boek schreef Ton van den Hurk een hoofdstuk onder de titel “Historische achtergrond van de Aarlese Hoeve en haar bewoners”. Het goed te Aarle was een leen van de hertog van Brabant en in paragraaf 2 worden de leenmannen beschreven tot 1456, toen Amelrijk Booth de nieuwe eigenaar/leenman werd.
Ton van den Hurk maakt aannemelijk dat de eerste leenman waarschijnlijk Herman van Aarle is geweest, die wellicht ook de hoeve bouwde in 1263. In 1312 wordt zijn zoon Willem van Aarle leenman genoemd. Deze Willem was nog in leven in 1351 en wordt opgevolgd door zijn zoon Dirk Willems van Aarle, die tot 1364 leenman is. In 1364 wordt leenverhef gedaan door de volgende generatie: Willem Dirks van Aarle. In 1379 is hij nog steeds de leenman.
Tot zover kunnen de gegevens van Ton van de Hurk prima worden geverifieerd. Hij noemt als volgende leenman een Hendrik Everdey van Overvelt, die in 1440 leenverhef doet en die een schoonzoon zou zijn van Willem Dirks van Aarle. Dat is echter ruim 60 jaar later en dat lijkt een veel te lange periode. In die tussentijd moeten andere personen het goed te Aarle in bezit hebben gehad.
Uit archiefbronnen blijkt dat Willem Dirks van Aarle ca 1410 moet zijn overleden. Hij had geen kinderen anders waren die ongetwijfeld zijn opvolgers geweest. In 1410 echter blijken zijn twee zusters Heilwich en Aleit zijn erfgenamen te zijn. Zus Aleit heeft kennelijk het goed te Aarle georven. Zij was gehuwd met een Hendrik Everdey en daar ligt waarschijnlijk de bron voor het misverstand. Deze zwager van Willem Dirks van Aarle blijkt al te zijn overleden in 1409 en moet ergens tussen de 70 en 80 jaar oud geworden zijn. Het is onmogelijk dat hij in 1440 weer leenverhef doet. Uit archiefonderzoek naar de familie Van Aarle en de familie Everdey blijkt het in 1440 te gaan om een kleinzoon, die ook de naam Hendrik heeft.
Van het gezin van Hendrik Everdey hebben we de volgende gegevens:
Hendrik Everdey huwt ca 1350 met Aleit Dirksdochter van Aarle, een zus van Willem Dirks van Aarle. Hij is overleden voor 1409. Hij had drie kinderen:
- Dirk Hendrik Everdey alias Van Aarle, die hem opvolgde als leenman en eigenaar van het goed Te Aarle.
- Margriet Hendrik Everdey, vermeld te Oirschot en Best in de periode 1408-1438. Zij had geen kinderen.
- Willem Henric Everdey, vermeld 1414 – 1416 en kort daarna overleden.
- Liesbeth Henric Everdey, gehuwd met Geerling Emont Rover. Hun zoon Emond Rover erft in 1417 van zijn grootmoeder Aleit, o.a. een tiende in Goirle.
Zoon Dirk is de erfgenaam van het goed Te Aarle en komt in de archieven niet alleen met de naam Everdey voor, maar ook met de toenaam Van Aarle. Een duidelijk gegeven dat hij de eigenaar van het goed te Aarle was.
Ook van zijn gezin zijn gegevens verzameld:
Dirk Hendrik Everdey alias Van Aarle moet geboren zijn ca 1360 en overleed voor 1440.
Hij had twee wettige kinderen:
- Hendrik Everdey van Overvelt, hij werd in 1440 leenman van het goed Te Aarle. Van hem zijn geen kinderen bekend en hij zal al vóór 1443 overleden zijn.
- Helena Dirk Everdey. Zij huwde ca 1400 met meester Rutger van Woensel. Rutger en Helena hadden twee zoons: Dirk en Anthonis. Beide zonen komen voor met de familienaam Van Woensel, maar worden ook meerdere malen aangeduid met de naam Everdey. Dirk van Woensel alias Everdey was gehuwd met Liesbeth, een dochter van Lodewijk Booth.
- Behalve deze twee wettige kinderen had Dirk ook een natuurlijke dochter Margriet Dirk Everdey.
Op 4 april 1443 is Helena Dirk Everdey weduwe van Rutger van Woensel en zij draagt dan als erfgename het vruchtgebruik van het goed Te Aarle over op haar twee zonen Dirk en Anthonis van Woensel alias van Everdey.
Vanaf dan pikken we de gegevens van Ton van den Hurk weer op. De broers Dirk en Anthonis verkopen het goed Te Aarle in 1456 aan een zwager van Dirk: Amelrijk Booth, een zoon van Lodewijk Booth. Amelrijk Booth bepaalde in zijn testament dat het goed Te Aarle omgevormd moest worden tot een gasthuis voor armen: de Armenhoeve.
In het kader van de familie Van Aarle is er nog een andere opmerking van Ton van den Hurk van belang. Hij geeft aan dat er bij het leenverhef in 1440 feitelijk sprake was van een splitsing van het oude leengoed. Zoals we hiervoor zagen is dat jaartal niet 1440, maar de splitsing vond al plaats ca 1410. Daarvóór omvatte het niet alleen het goed Te Aarle, maar ook onroerend goed behorend tot de hoeve Ten Hout in Verrenbest en de tiende van Gunterslaar. Het goed Te Aarle kwam aan Aleit Dirks van Aarle, gehuwd met Hendrik Everdey, zoals we al zagen. De andere goederen zullen terecht gekomen zijn bij haar zus Heilwich van Aarle of haar kinderen.
Gegevens van het gezin van Dirk Willems van Aarle:
Dirk Willems van Aarle, leenman van ca 1352 tot 1364; schepen van Oirschot in 1351; geboren ca 1310, overleden ca 1380.
Kinderen:
- Willem Dirk van Aarle, vanaf 1364 leenman van het goed Te Aarle en de tiende van Gunterslaar en goederen uit de hoeve Ten Hout; geboren ca 1340, overleden ca 1410.
- Aleit Dirk van Aarle, gehuwd met Hendrik Everdey, erft het goed Te Aarle.
- Heilwich Dirk van Aarle, gehuwd met Herman van der Bruggen.
- Margriet Dirk van Aarle, joffrouw; vermeld Oirschot 1391 – 1412. Van haar zijn geen echtgenoot of kinderen bekend.
- Wouter Dirk van Aarle; van hem zijn geen kinderen bekend
In het voorgaande is over de kinderen Willem en Aleit al geschreven. Dochter Heilwich huwde met Herman van der Bruggen en uit dat huwelijk is één zoon bekend: Dirk Hermans van der Bruggen, die ook vaak voorkomt met de toenaam Van Aarle. Gezien de alias Van Aarle is het aannemelijk dat Dirk niet alleen opvolgde in de goederen op Verren Best, maar dat hij ook goederen op Aarle bezat. Opvallend is ook dat al zijn kinderen met de toenaam Van Aarle voorkomen.
Gegevens van zijn gezin:
Dirck Herman van der Bruggen van Aarle, poorter van Den Bosch in 1404; bezit o.a. tiend van Gunterslaar. Geboren ca 1350, overleden voor 1405. Zijn relaties zijn niet allemaal duidelijk. Zijn wettige vrouw is onbekend. Uit die relatie had hij twee kinderen.
- Dirck Dirck Hermans van der Bruggen alias van Aerle, geboren ca 1400.
- Margriet Dirk van Aarle, jonkvrouw, bezit het goed ’t Rot in Best, overleden voor 1456. Gehuwd met Thomas Henrick Maes van den Snepscheut, weduwnaar in 1455/56.
Daarnaast had Dirck twee natuurlijke relaties. De eerste is met Liesbeth dochter van Peter Peters van der Schoot. Uit die relatie:
- Wouter Dirk van Aarle. Hij had drie zonen: Wouter, Herman en Hendrik.
Dirck had een tweede natuurlijke relatie met Beel, dochter van Jan Zuetrix.
Uit deze relatie:
- Willem Dirk van Aarle, alias Zuetrix, had een zoon Bartholomeus Zuetrix.
- Aleijt Dirk van Aarle, alias Zuetrix. Gehuwd met Dirk Herman Cleynael.
- Katelijn Dirk van Aarle, alias Zuetrix.
Behalve de hierboven al genoemde leden van de familie Van Aarle, die een direct aantoonbare relatie hebben met het goed Te Aarle, komen in dezelfde periode nog meer personen voor met de familienaam Van Aarle. Het zijn nakomelingen van Deenke (roepnaam bij Daniel) van Aarle. Hij leefde rond 1300 en was een generatiegenoot van de leenman Willem van Aarle. Om die reden zou hij een broer van deze Willem (en dus een zoon van Herman) kunnen zijn. In bovenstaand schema is dat opgenomen, maar zekerheid daarover is er niet. Henric Beertens van Aarle bezat overigens wel een erfpacht uit een hoeve op Aarle, zodat een familieband wel waarschijnlijk is. Opvallend bij deze tak Van Aarle is het voorkomen van de alias Van Stadeacker/Stayacker. Zou deze Deenke of Daniel van Aarle identiek zijn aan Daniel van de Stayakker, die in 1312 leenman is van het goed Ten Rodeke, dat ook op Aarle ligt? Op Aarle ligt ook een perceel met de aam Stayakker.
Deenken had een dochter Bertha en kinderen van haar worden genoemd in het cijnsregister van de hertog van Brabant van 1340-1361, allen onder Oirschot.
Bertha Deenken van Aarle, genoemd in het cijnsboek van de hertog 1340; zij was gehuwd met Jan van den Stadeacker.
Kinderen:
- Henric Berthen van Aarle, alias van den Stadeacker
- Deenken Berthen van Aarle
- Liesbeth Berthen van Aarle. Zij had natuurlijke kinderen bij Godefridus van Audenhoven, priester, kanunnik van Oirschot en rector van de parochie Wintelre.
- Gerardus Berthen van Aarle, schoenmaker.
Van het gezin van Henric Berthen van Aarle zijn de volgende gegevens verzameld.
Henric Berthen van Aarle, alias van den Stadeacker; schepen van Oirschot in 1357 en 1375; geboren ca 1320, overleden in de periode 1378‑1386. Hij bezat een erfpacht uit een hoeve te Aarle, zijn zoons Jan en Dirk verkochten die erfpacht in 1386.
Kinderen:
- Jan Henric van Aarle, alias Van de Stadeakker. geboren ca 1350, overleden voor 1407. Gehuwd met Aleit Jorden Cluijstermans van Straten
- Dirk Henric van Aarle, geboren ca 1350. Gehuwd met Liesbeth dochter van Henric Knape en Katharina Jans van Blaarthem.
- Agnes Henric van Aarle. Gehuwd ca 1380 met Henric Willem die Wise
- Aleit Henric van Aarle. Gehuwd met Thomas Metten van Eindhoven, geboren ca 1350, zoon van Thomas Scuters van Eindhoven en Mechteld.
- Hilla Henric van Aarle, overleden na 1416. Gehuwd met Art Cleynael, overleden voor 1416.
- Heilwich Henric van Aarle.
- Elisabeth Henric van Aarle, vermeld 1400. Gehuwd met Dirk van Vessem
- Katerina Henric van Aarle. Gehuwd (1) met Jan Henric van Onstaden. Gehuwd (2) met Lambert Goossen van Eindhoven, zoon van Goossen Thomas van Eindhoven (Goossen Metten) en Mechteld Wouter van Audenhoven.
In oktober 2020 is de tekst aangevuld.
Bronnen:
- Regesten van akten uit de Bossche Protocollen, samengesteld door Stan Ketelaars en fiches van de Bossche Protocollen
- Regesten van de schepenakten van de schepenen van Oirschot, samengesteld door Jan Toirkens
- Gegevens uit het boek ‘t Goet te Arle