Historie omgeving Neerstraat 8 in Bakel

In de Archeologische Kroniek van Noord-Brabant 1977-1978 staat op blz 67 vermeld dat op Neerstraat 8 in Bakel een forse hoeveelheid aardewerk is aangetroffen op het erf in een greppel die ruim 2 meter breed was. Daarbij waren nagenoeg hele kannen en één ervan draagt een stempel met een heraldisch wapen met een breed kruis met daarop een kleiner hartschild. Het is de opzet van wapens zoals die werden gevoerd door leden van de Duitse Orde. Hun persoonlijk wapen werd op het Duits Ordens kruis gelegd. De moeite waard om te zoeken naar de historische context van de vindplaats.

 

De fysieke omgeving

De Neerstraat in Bakel is de verbindingsweg van Bakel en Gemert. Deze oude weg loopt zo veel mogelijk over de hoge delen van het landschap, maar tussen Geneneind en Esp moet de Esperloop worden overgestoken en daar moet een lager en natter gebied worden gepasseerd. Een stukje oostelijker is het terrein wel hoger vanwege de ligging van de Peelrandbreuk, maar door het daarmee samenhangende wijstverschijnsel is het terrein daar nog natter.

Ter hoogte van Neerstraat 8 in Bakel begint dat relatief laag gelegen gebied dat aansluit bij het Goor aan de westkant van de Neerstraat.

Afb. 1. Hoogtekaart (AHN) van het gebied rond de Neerstraat in Bakel. Op het kaartje van onder naar boven de Neerstraat als een licht verhoogd wegtracé. De zwarte cirkel markeert het erf van Neerstraat 8.

Aan de westkant van de Neerstraat ligt het moerassige gebied Het Goor. In de middeleeuwen is het gebruikt als visvijver. Daarvoor is de Esperloop aan de noordkant van Het Goor destijds verlegd.

Aan de westkant van de Neerstraat zijn 4 opgehoogde terreinen zichtbaar. Ze liggen zo goed als in het voormalige Goor. In de middeleeuwen was dit terrein niet bewoonbaar. De terreinen zijn opgehoogd t.b.v. de bouw van boerderijen, allemaal pas na 1832. Oostelijk van de Neerstraat zien we op de hoogtekaart twee opgehoogde terreinen, waarvan één opvallend veel opgehoogd en vlak daaronder (zwarte cirkel) het erf van Neerstraat 8.

We zoomen wat in op het erf van Neerstraat 8.

Afb. 2. Fragment van de hoogtekaart (AHN) rondom Neerstraat 8.

Op het detailkaartje rondom Neerstraat 8 zien we:

1 Het terrein van de firma Van Tilburg. Het is kunstmatig opgehoogd t.b.v. de bouw van de boerderij, waarschijnlijk eerste kwart van de 20ste eeuw.

2 Ook een kunstmatig opgehoogd terrein ten behoeve van de bouw van een woonhuis in de jaren 60 van de 20ste eeuw.

3 Het terrein van Neerstraat 8. Het terrein was in 1832 al bebouwd. Het terrein is ook opgehoogd, maar veel minder dan bij de latere bebouwingen bij 1 en 2. Aan de noordkant en de oostkant van het erf lijkt een (brede) sloot aanwezig geweest te zijn.

Afb. 3. Topografie van ca 1900. Pal boven de letter s van het woord Neerstraat is de boerderij Neerstraat 8 ingetekend. Het is dan de meest noordelijke boerderij langs de Neerstraat aan de rand van het lage gebied tussen Geneneind en Esp. Ca 1900 was het erf nog grotendeels omgeven door een brede heg, waarschijnlijk met sloot.

Neerstraat 8 was niet de enige oude bebouwing aan de rand van het laaggelegen gebied. Op de kadasterkaart van 1832 zien we noordelijk van Neerstraat 8 ook een boerderij, die kennelijk voor 1900 is verdwenen. Beide erven zijn herkenbaar op de topografische kaart van ca 1900 door de aanwezigheid van heggen die de erven nagenoeg omsluiten.

Kadaster 1832 Bakel sectie O, blad 2. In de cirkels boerderijen met erf. Binnen de rode cirkel ligt het erf van Neerstraat 8. In de zwarte cirkel een boerderij ten noorden ervan. Beide boerderijen gaan terug tot in de middeleeuwen.

Gezien de wat onregelmatige blokvormige perceelsgrenzen van de twee erven zal hun oorsprong de nodige eeuwen teruggaan in de tijd. Gezien archeologisch vondstmateriaal op het erf van Neerstraat 8 moet de plaats in de 14de of 15de eeuw al bewoond zijn geweest. Gezien de lage ligging kan dat bijna niet anders of er was een sloot of gracht aanwezig rondom, om het erf droog te kunnen houden.

 

Historische gegevens

We menen boerderijen langs de Neerstraat terug te kunnen vinden in archieven, met name in de schepenprotocollen van Den Bosch.

We lezen in de Bossche Protocollen op 17-6-1413 (BP R1188 f193v) over een huis met erf gelegen aan Geneneinde in Bakel bij het Goor. We lezen (vertaalde tekst):

Engelbert van Amstel bezit een erfpacht van zes lopense rogge maat van Helmond, te betalen uit huis, hofstad en hof met toebehoren gelegen in Bakel ter plaatse Te Gheneneynde bi dat Ghoor tussen de erfgenamen van wijlen Hartman van Groetel enerzijds en Jan zoon van Henrick Janssoen anderzijds, strekkende met een eind aan dezelfde Jan, welke 6 lopense rogge Jan Ghevartssoen voorheen verwierf van Aart zoon van wijlen Jan Saesten en welke 6 lopense rogge Engelbert voorheen verwierf van genoemde Jan Ghevartssoen. Hij draagt de erfpacht over aan Henric van Amstel zijn broer.

Het kan niet missen of dit gaat om een erf aan de Neerstraat. Vooral de combinatie “op Geneneind” en “bij het Goor” maken een andere plaats onwaarschijnlijk. Wie precies eigenaar is van het vermelde huis is niet direct duidelijk. Het gaat immers niet over de verkoop van het huis, maar over de verkoop van een erfcijns met het huis als onderpand. Van de naastgelegen percelen zijn de eigenaars wel vermeld. Het gaat om Hartman van Grotel en Jan Hendrik Jansen. Uit de hertogelijke cijnsregisters van Bakel kunnen we opmaken dat de goederen van Hartman en Jan Hendrik Jansen in meerdere stappen afkomstig zijn van de familie Tymmerman van Bakel en in de 15de eeuw eigendom worden van Willem van Goor en zijn weduwe Mechteld. In de bijlage zijn de belangrijkste vermeldingen uit de hertogelijke cijnsregisters opgenomen.

Het huis op Geneneind bij het Goor moeten we kennelijk zoeken als eigendom van de familie Tymmerman. In 1410/1411 vinden we het huis in de Bossche Protocollen terug. Joost Bruystens verkoopt een huis en hof, inclusief een erfcijns aan Henric van Amstel, zoon van Henric Stamer. Er wordt gemeld dat dat huis door Alard de zoon van Henric Tymmerman van Bakel eerder verkocht was aan Joost Bruystens. Het wordt eigendom van Willem de zoon van Peter Konings, die gehuwd was met Elisabeth de dochter van Henric Tymmerman. Opvallend is verder dat de aangrenzende percelen allemaal eigendom zijn van kinderen van Henric Tymmerman, de vader van Alard. In het najaar van 1407 wordt het huis en later ook bijbehorende erfcijnsen door Joost Bruysten verkocht aan Henric van Amstel uit een kamp land in Bakel die eigendom was van Henric Tymmerman. Een vijftal kinderen van Henric worden genoemd als eigenaar van een deel van die kamp, waarin ook het huis ligt waarin Alard Tymmerman woonde en is gestorven. Henric Tymmerman was dus aanvankelijk eigenaar van de gehele kamp. Midden in die kamp is een huis of hoeve gebouwd. Dat kan gebeurd zijn door Henric, maar misschien ook iets later door zijn zoon Alard. De bouw zal plaatsgehad hebben aan het eind van de 14de eeuw. Als Henric de bouwer was zal het bouwjaar in de buurt van 1375 liggen. Als Alard de bouwer was dan moeten we de bouw ca 1400 plaatsen.

De topografische situatie ca 1840 bij de Neerstraat. Boven fragment kaartblad 170 en onder fragment kaartblad 181.

 

De familie Tymmerman

Opmerkelijk in dit verband is de naam van de bouwer. Hij heette Tymmerman en was waarschijnlijk ook van beroep timmerman. Omdat aan het eind van de middeleeuwen alleen maar houten gebouwen werden gerealiseerd (kerken en kastelen uitgezonderd) moeten we het beroep timmerman in die periode zo ongeveer gelijkstellen met onze term ‘aannemer’. Leden van de familie Tymmerman waren dan ook vooraanstaande en gegoede burgers. Henric Tymmerman moet de broer geweest zijn van Marcelis (roepnaam Ceel) de zoon van Alard Tymmerman. Ceel Alards Tymmerman was ook timmerman en die bouwde de hoeve op Ter Eycken in Gemert.

De familienaam Tymmerman verdween al na een paar generaties en de nakomelingen werden doorgaans aangeduid met de namen Van der Eycken en Van Gheneneijnde. Niet toevallig dat ze op beide plekken een hoeve bouwden. Ansem de zoon van Alard Marcelis van Gheneneijnde alias Van der Eijcken pachte een deel van de hoeve Moorsel in Lierop van de abdij van Postel. Hij en zijn nakomelingen komen daarom ook voor met de alias Van Moorsel.

Meer informatie over deze familie is te vinden in het artikel Nakomelingen van Thomas van Gemert en de familie Van der Eijken op deze website:

De ligging

De hierboven beschreven kamp van Henric Tymmerman, met daarin een hoeve die hij of zijn zoon daar bouwde, localiseren we aan de oostkant van de Neerstraat tussen de Esperloop in het noorden en Geneneind in het zuiden. Geneneinde ligt ten oosten van de Neerstraat en het Goor ligt westelijk van de Neerstraat, met een uitloper aan de oostkant. De kamp ligt in feite in de oostelijke ‘uitloper’ van Het Goor. De oudste kadastrale kaarten en de topografische situatie van wegen en houtwallen maken het mogelijk om een reconstructie aan te geven van de kamp van Henric Tymmerman, zij het met enig voorbehoud. Op basis van dezelfde informatie is een verdeling in drie latere erven waarschijnlijk. Als die driedeling overeenkomt met de aanduidingen uit de Bossche Protocollen dan is het middelste erf de plaats waar Alard Henricszoon Tymmerman woonde en is gestorven. Daar ligt momenteel het erf van Neerstraat 8.

De kadastrale situatie oostelijk van de Neerstraat. Tekening Dré van de Nieuwehof. Op de kaart met rode stippellijn de vermoedelijke reconstructie van de kamp van Henric Tymmerman. Zwarte stippellijnen geven een latere onderverdeling.

 

Verband met de Duitse Orde

Aan het begin van deze notitie is de vraag gesteld of er enig verband is tussen de vindplaats en de Duitse Orde, vanwege de aanwezigheid van een kan met daarop het wapen van een lid van de Duitse Orde. Uit de historische context tot nu toe is die relatie niet gebleken. De familie Tymmerman onderhield geen specifieke relatie met de orde. Voor zover bekend waren er geen directe familieleden lid van de Duitse Orde. De hoeve ter plaatse was geen pachthoeve van de Orde, maar was het eigendom van die familie zelf. Het was wel een vooraanstaande familie, die zich goed het bezit kon veroorloven van het soort aardewerk dat is aangetroffen. Overigens is het aangetroffen wapen te weinig gedetailleerd om een ‘eigenaar’ van het wapen te kunnen suggereren.

Een steengoed kan met de afbeelding van een heraldisch wapen van een Duits Ordens lid

Gemert, augustus 2019

 

Bijlagen

Bossche Protocollen

Regesten Jan Timmers

BP.R1185 1406 – 1407, folio 112.dd 5-9-1407

Joost Bruystens verkoopt huis, hof en aangelag in Bakel tussen Elisabeth zuster van Alard zn w Henric Tymmerman van Bakel en Aleyd zuster van dezelfde Alard strekkende met een eind aan de gemeynt verkocht door Reynier Schaden aan Joost voornoemd welk huis en hof Joost voorheen verwierf van dezelfde Reynier.

Hij heeft het overgedragen aan joffrouw Elisabeth van Amstel dt w Henric vander Schaut (doorgestreept en later is daarvoor in de plaats geschreven: Henric van Amstel zn w Henric Stamer) en haar kinderen.

Dezelfde Joost draagt ook over aan joffrouw Elisabeth (doorgestreept en later is daarvoor in de plaats geschreven: Henric) een jaarlijkse cijns van twee oude schilden te betalen uit het genoemde goed verkocht aan Joost door Alard zn w Henric Tymmerman van Bakel.

———————-

BP.R1185 1406 – 1407, folio 114verso, 115.

Joost Bruystens een erfelijke cijns van 40 st te betalen uit een stuk rogland in Bakel ter plaatse Int Goor in de kamp van w Henric Tymmerman tussen de kinderen van w Margriet zuster van w Alard zn w Henric voornoemd en tussen Leytken zuster van dezelfde Alard anderzijds; verder uit een stuk land in Bakel tussen genoemde kinderen van de genoemde w Margriet enerzijds en Jan broer van genoemde Alard anderzijds, verder 40 st erfcijns te betalen uit een stuk land in Bakel ter plaatse Int Goor en uit het huis waarin genoemde Alard is gestorven. Welke cijns van 40 st Amelis van Milheeze voorheen verwierf van genoemde Alard.
Hij draagt het over aan Henric van Amstel zn w Henric Stamer

BP.R1187 1410 – 1411, folio 363verso.

Henrick van Amstel zn w Henric Stamer een erfcijns van twee oude schilden te betalen uit een huis, hof en aangelag en aanliggende weide in Bakel verkocht aan Joost Bruystens door Alard zn w Henrick Tymmerman van Bakel en welke cijns Henrick van Amstel voorheen van Joost verwierf . Item het genoemde huis en hof etc in Bakel tussen Elisabeth zuster van Alard zn w Henric Tymmerman voornoemd en Aleyd zuster van dezelfde Alard en strekkende met een eind aan de gemeynt verkoopt Reynier Schaden aan voornoemde Joost en welk huis hof etc genoemde Joost voorheen van genoemde Reynier verwierf en welk huis, hof etc Henric van Amstel voorheen van genoemde Joost verwierf . Item een erfelijke geldcijns te betalen uit een stuk rogland in Bakel ter plaatse Int Goer in een zekere kamp van wijlen Henric Tymmerman voornoemd tussen de kinderen van genoemde wijlen Margriet enerzijds en Jan broer van Alard anderzijds verder 40 st (solidos) erfelijk te betalen uit een stuk weiland in Bakel ter plaatse Int Goir en uit het huis waarin Alard is gestorven. Verder uit de grond (fundum) van genoemd huis, hof etc op dezelfde plaats welke cijns genoemde Henric van Amstel voorheen verwierf van Joost Bruystens.
Wordt overgedragen aan Willem zoon van Peter Coninc ten behoeve van Elisabeth de vrouw van Peter Coninc dochter van wijlen Henric Tymmerman voornoemd en ten behoeve van de kinderen van Elisabeth van haar en van genoemde Peter Coninc.

BP.R1188, 1412 – 1413, f193v dd 17 juni 1413

Engelbert van Amstel een erfpacht van zes lopense rogge maat van Helmond te betalen uit huis, hofstad, en hof met toebehoren gelegen in Bakel ter plaatse Te Gheneneynde bi dat Ghoor tussen de erfgenamen van wijlen Hartman van Groetel enerzijds en Jan zoon van Henrick Janssoen anderzijds strekkende met een eind aan dezelfde Jan, welke 6 lopense rogge Jan Ghevartssoen voorheen verwierf van Aart zoon van wijlen Jan Saesten en welke 6 lopense rogge Engelbert voorheen verwierf van genoemde Jan Ghevartssoen. Hij draagt de erfpacht over aan Henric van Amstel zijn broer

Opmerking: Engelbert en Henric van Amstel, broers, zijn kinderen van Henric Stamer en Elisabeth van Amstel.

 

Hertogelijk cijnsregister Bakel (1380) inv nr 45086

Transcriptie Mevr. Megens, Heeze, Theo Meulendijks, Helmond, Pierre v.d.Meulenhof, Helmond.

f25
Aleijdis filia Henricus Tijmmermans de hereditate apud Goer in Bakel                          I D novo

Alanius filius Henricus Tijmmermans de hereditate apud Goer in Bakel                                   I D novo

f26
Henricus filius Petri Guedens de hereditate apud Goer in Bakel quondam Tijmmermans    I D novo

Katherina Theodorici Tijmmermans et liberis

Joes de Houbraken filius Tijmmermans de hereditate sita apud Goer in Bakel                        I D novo

f27
Alijdis Tijmmermans, Alardus Tijmmermans, Elisabeth Tijmmermans, Henricus Guedens, Joes de Houbraken et Theodoricus Tijmmermans huc eisem
relicta et liberi Henricus dicti Tijmmermans de hereditate sita apud Goer in Bakel             VI D novo

relicta et liberis
Theodoricus filius Tijmmermans de hereditate apud Goer in Bakel                                           I D novo

idem de hereditate Johannes Houbraken                                                I D novo

f27v
Elisabeth filia Henrici Tijmmermans de hereditate sitis apud Goer in Bakel                             I D novo

f28
Margrieta filia Alairds                                            I D

Hertogelijk cijnsregister Bakel (1380) inv nr 45087

Transcriptie Mevr. Megens, Heeze, Theo Meulendijks, Helmond, Pierre v.d.Meulenhof, Helmond.

folio 32
Aleidis Scosters filia Johannis de Uden

Aleijdis filia Henrici Tijmmermans de hereditate apud Goer d’ Bakel                                I D Novo

folio 32 verso
Theodorica relicta et liberis VI
Johannes vanden Bernen
Henricus filius Theodorici Tijmmermans pro relicta Theodorici
Tymmermans de hereditate apud Goer                                    I D Novo

Everardus filius naturalis Petri Henneken ht.
Idem pro eodem de hereditate Johannis Houbraken                         II parten D Novo

f32v
Mechtelden vanden Goer
Theodorica relicta liberis VI
Johannes vanden Bernen
Wilhelmus Horcmans
Henricus filius Petri Quedens de hereditate apud Goer in Bakel quondam Tijmmermans                                   I D Novo

kantlijn : rel ex parte morten Wilhelmus unius liberis
Joes de Bernen

f33
Henricus filius Theodorici Tymmermans et Hermannus filius Michiel Petri huc ..dimis
Katharina relicta et liberis Theodoric Tymmermans de hereditate apud Goer in Bakel                                   I D Novo

eadem de hereditate Johannes Houbraken                               I D nov

Ermgardis filia naturalis Petri Hennekens
Hermannus filius Michiel Petri pro Katharine relicta
Theodorici Tymmermans de hereditate apud Goer
                                   tercia parte denaris novo

kantlijn : idem eadem pro Henricus filius Theodorici
Tymmermans de hereditate Johannes Houbraken                   II parten D Novo

Margareta filia Alarden                                  I D Novo

f33v
Henricus filius Wilhelmi de Goer
Wilhelmus Comen (=Coning) filius Elisabet filie Henricus Tymmermans
de hereditate sita apud Goer in Bakel                                         I D Novo

idem pro Henricus de Amstel ex parte Alanden Tymmermans

Chaembre de comptes    45088  1448  Bakel
Bakel census dui Dominu in Bakel ad impodto asternakensis censum

Transcriptie Mevr. Megens, Heeze, Theo Meulendijks, Helmond, Pierre v.d.Meulenhof, Helmond.

folio 63
Aleijden Scoster filia Joes de Uden pro Aleijdis filia Henricus
Tymmerman de hereditate apud Goer a Bakel   I D novo

f64
Arnoldus filius Jois vanden Bernen
Ermgarden filia naturalis Petri Hennekens pro Hermanno filio Michiel Petri ex parte Katarina relicta Theodorici Tijmmermans de herenditatem apud Goer                                       Terciam partem S  et II novo

f65v
Henricus filius Wilhelmi de Goer pro Wilhelmo Conic filius
Elisabeth filia Henrici Tijmmermans de hereditatem sita apud Goer in Bakel  I D novo
idem pro Henricus de Amstel ex parte Alairden Tijmmermans             I D novo

f67
Mechtelden vanden Goer pro Theodorica relicta et liberis Johannis
vanden Borne ex parte Wilhelmi Hartmans de hereditate Henricus filij
Petri Quedens de hereditate apud Goer in Bakel quondam Tijmmermans         I D novo
kantlijn rel ex pt. morte Wilhelmus unius liber

Mechtelden relicta Wilhelmi vanden Goer et liberis IX pro Elisabet
filia Jois filius Gevardi filius Theodoria de Grotel de domo et orto                    I D

Margaretha filia Alarden                                        I D novo – fout

f68
Theodorica relicta et liberis VI Johannis vanden Bernen pro Johanna predicto ex parte Henrici filius Theodorici Tijmmerman de hereditate relicte Theodorici Tijmmerman de hereditate opud Goer         I D novo

kantlijn relicta ex parte mortem Wilhelmi unius liber

Rechterlijk Archief Helmond Inventarisnummer 216 akte 821. fol. 138v. 1420/1429
Arnt ende Peter gebruderen wittige soene wilen Arnt Matheeus soens was van Stiphout voir hen selven ende mede voir Theeuken hoeren brueder ende Hilleken haer zuster noch onmundich wesende ende Uman haer swager die Katherijnen haer zuster heeft ende Yden ende Heilwich haer zusteren met haren momboiren hebben erflic gedeylt in zoeven gedeelten allen alsulken erven ende haven alse hen toekomen ende verstorven sijn van doiden des voirs. wilen Arnts haers vaders ende Hillegont haer moeder waeren.
o.a.: sess loepen rogs erfpachts dat hen Alart soen wilen Henric Tymmermans erflic sculdich is te gelden uit sekeren onderpanden inder prochie van Bakel aen gheen Goer gelegen
22 januari 1429