Beknopte bouwhistorie Wolfskamp 1 in Milheeze

 Een aanzet tot een bouwhistorische verkenning van Wolfskamp 1 in Milheeze

 

Aanleiding

De boerderij op Wolfskamp 1 te Milheeze staat al enige tijd leeg, is inmiddels van eigenaar veranderd en de nieuwe eigenaar wil een nieuwe woning bouwen ter plaatse.

Omdat verwacht wordt dat de boerderij een lange bouwhistorie heeft is de wens om de bouwhistorische en cultuurhistorische aspecten te documenteren en vast te leggen. Daartoe is een eerste bezoek aan de boerderij gebracht op 14 juni 2017 door Emil Uriot en Jan Timmers.

Dat eerste bezoek leverde al direct een aantal interessante gegevens op. Historische boerderijen van vóór het midden van de 19^de eeuw werden gebouwd op basis van een houtconstructie met ankerbalkgebinten, waarvan de stijlen bovenaan aan beide zijden in de lengterichting van de boerderij werden verbonden door de worm, waarop een sporenkap ruste.

De boerderij op Wolfskamp 1 bezit een nog nagenoeg compleet houtskelet.

Het gebouw

De boerderij is grofweg oost-west georiënteerd, met het woongedeelte aan de oostzijde en het bedrijfsgedeelte aan de westkant. De stijlen van de ankerbalkgebinten verdelen de boerderij in drie beuken. De middenbeuk is daarvan het belangrijkste deel met een breedte van bijna 6 meter. De noordelijke zijbeuk is ca 1,5 meter breed en de zuidelijke zijbeuk ca 2 meter. De zuidelijke zijbeuk van het woongedeelte is verbreed ten behoeve van een drietal slaapkamers. Aan de noordkant is het woongedeelte niet alleen verbreed, maar tegelijkertijd ook verlengd. Dat is gebeurd door een uitbouw te realiseren loodrecht op de lengterichting van de boerderij, met een afzonderlijk dak daarboven, zoals ook gebeurt bij de bouw van een krukhuis. Omdat tegelijkertijd die aanbouw ook in de lengterichting van de boerderij uitsteekt is er een hoek ontstaan in de voorgevel, zodat die het uiterlijk heeft van een hoekgevelboerderij. De huidige vorm van de boerderij heeft daarom zowel kenmerken van een hoekgevelboerderij als van een krukhuis. Dat is een opmerkelijke en bijzondere bouwvorm.

De huidige kapconstructie bestaat grotendeels uit relatief moderne spanten, die boven op de ankerbalkgebinten zijn geplaatst. Nieuwe gordingen hebben de taak van de oude worm deels overgenomen. Deels zijn oude daksporen opnieuw gebruikt, deels zijn nieuwe daksporen toegevoegd. De oude kern van het gebouw is herkenbaar aanwezig en de bouwgeschiedenis kan worden gereconstrueeerd.

Het houtskelet

Het houtskelet van de boerderij bestaat uit 6 ankerbalkgebinten, waarvan de meesten voorzien zijn van telmerken. Omdat sommige gebinten ingemetseld zijn in binnenmuren van het woongedeelte zijn de telmerken niet overal zichtbaar. Gebinten op het stalgedeelte hebben nummers 3, 4 en 5, zodat verwacht mag worden dat de twee gebinten in het woongedeelte de nummers 1 en 2 zullen hebben. Dat betekent dat de ankerbalkgebinten van oost naar west doorlopend genummerd zijn van 1 t/m 5. Aan de westzijde van deze rij gebinten is nog een extra gebint aanwezig zonder telmerk. Het gebint wijkt qua vorm ook af van de anderen. Tussen gebint 5 en dit laatste gebint is aan weerszijden van het gebouw een las in de worm aanwezig. Dit wijst er op dat het bedrijfsgedeelte op zeker moment met één gebint is verlengd.

Een verlengd hallehuis

De oude opzet van de boerderij bestaat dus uit vijf ankerbalkgebinten. Dat is het gebruikelijke aantal voor een hallehuis, de oudste vorm van de Brabantse boerderij. Het hallehuis bestaat uit een woongedeelte en een stalgedeelte. In de stal bevindt zich de potstal. In een hallehuis is nog geen schuurgedeelte aanwezig. De latere verlenging van het hallehuis was er juist voor om een schuurgedeelte onder hetzelfde dak te realiseren. Het is een veel voorkomende uitbreiding van boerderijen in oostelijk Brabant.

Zoals al aangegeven steken de wormen een stuk uit voorbij gebint 5, waar een las in de worm zit. Opvallend is dat die las een ongebruikelijke rechte keep heeft. Die rechte keep wijst er op dat er aanvankelijk een dwarsbalk gelegen heeft op het uiteinde van de ene worm naar de het einde van de andere worm. Op die dwarsbalk ruste aanvankelijk een schilddak. Kennelijk had het hallehuis vóór de verlenging een grote overstek aan het bedrijfsgedeelte.

Een kreupele stijl in de potstal

Gebint nummer 3, het middelste gebint van het oorspronkelijke hallehuis, bevindt zich in de potstal. In de loop van de tijd is die potstal vergroot, onder meer door een verbreding. De zuidelijke stijl van gebint 3 is daarvoor verder naar buiten geplaatst. Tegelijkertijd moest een langere ankerbalk in het gebint aangebracht worden. Het resultaat van die “verbouwing” van het gebint wordt een kreupele stijl genoemd, omdat het onderste deel van de stijl verschoven is t.o.v. het bovenste deel, dat op zijn plaats is gebleven.

Datering van de wijzigingen in het houtskelet

Het is moeilijk aan te geven wanneer de veranderingen in de houtconstructie zijn aangebracht. Het verlengen van een hallehuis met een extra schuurgedeelte vond bij Brabantse boerderijen vaak in de loop van de 19^de eeuw plaats, maar soms ook al eerder. Bij Wolfskamp 1 is die verlenging al vóór 1810-1832 gerealiseerd, immers op de oudste kadasterkaart die in die periode is gemaakt is de lengte van het gebouw al aanwezig. De verlenging heeft waarschijnlijk al in de 18^de eeuw plaatsgehad. De verbreding van de potstal en het maken van kreupele stijlen kan eveneens in de 18^de of 19^de eeuw hebben plaatsgehad. Het is waarschijnlijk dat beide aanpassingen tegelijkertijd zijn gerealiseerd. Het meest waarschijnlijk is dan ergens in de loop van de 18^de eeuw.

Uit welke periode de oudste vijf ankerbalkgebinten dateren is op basis van het uiterlijk niet te zeggen. Opmerkelijk is wel de aanwezigheid van een voormalige grote staloverstek. Onderzoek toonde aan dat ná het jaar 1700 het bouwen van hallehuizen met zo’n overstek niet meer voorkwam. Dat zou betekenen dat het de kern van de boerderij op Wolfskamp 1 minstens uit de 17^de eeuw zou dateren. De exacte datering is alleen te bepalen met behulp van jaarringenonderzoek van de balken. Met dat soort onderzoek kan de kapdatum van de gebruikte eikenbomen worden bepaald.  Dat onderzoek moet nog worden uitgevoerd.

Het dak

Het hallehuis was voorzien van een sporenkap, bestaande uit gezaagde eiken daksporen met rechthoekige doorsnede. In de sporen werd een hak aangebracht, die in een keep in de worm werd geplaatst. Het is een voor Brabantse hallehuizen normale dakconstructie. Later is de kap gewijzigd en vernieuwd. Op de oude ankerbalkgebinten werden nieuwe spanten geplaatst met daarop nieuwe gordingen. Vlak boven de oude worm werd een nieuwe gording aangebracht, die de taak van de worm grotendeels overneemt. Bij het vernieuwen van de kap werden de oude gezaagde eiken daksporen opnieuw gebruikt in het noordelijk dakvlak. In het zuidelijk dakvlak werden nieuwe  rondhouten daksporen gebruikt.

Oudste opzet

De oudste opzet van Wolfskamp 1 is een hallehuis op basis van vijf ankerbalkgebinten. Het is een rechthoekig en driebeukig gebouw, dat waarschijnlijk dateert uit de 17^de eeuw. In die periode komt het gebruik van baksteen bij boerderijen nog slechts spaarzaam voor. De wanden zullen in plaats daarvan hebben bestaan uit beleemd vlechtwerk, zoals we dat kennen in vakwerkhuizen. Mogelijk waren er houten of misschien zelfs strooien wanden. Wanneer de eerste bakstenen gevel is gebouwd is nog niet achterhaald. De huidige bakstenen voorgevel is gepleisterd en voorzien van pseudovoegen, zodat oude bouwsporen in die gevel onzichtbaar zijn. Wellicht worden bij verder onderzoek van de houtconstructie nog kepen of pengaten aangetroffen of worden er bouwsporen in de bakstenen gevels aangetroffen die meer duidelijkheid kunnen geven over de verstening van het gebouw.

Voorgeschiedenis

De boerderij Wolfskamp 1 ligt in de buurtschap Kawei. De huisplaats ligt in een lager deel aan de rand van een oude akker. Die situatie suggereert een oude huisplaats. De oudst bekende vermelding van een hoeve op Kawei dateert van 1600. Er wordt dan gesproken over de hoeve genaamd die Cauweweije te Bakel. Middeleeuwse vermeldingen zijn niet bekend. Het lijkt erop dat de boerderij de oudste is op Kawei of in ieder geval op de plaats staat van de oudste boerderij. De oudste datering van 1600 en een eerste schatting van de bouw in de 17de eeuw komen behoorlijk dicht bij elkaar. Historisch geografisch onderzoek kan meer duidelijkheid geven over de vraag of we hier te maken hebben met de oudste boerderij op Kawei.

 

Verbouwingen in de 20^ste eeuw

Het verlengde hallehuis, zoals het in de periode 1810-1832 aanwezig was, bleef lange tijd ongewijzigd gehandhaafd. Dat de aanbouw van latere datum is blijkt onder meer uit de dakconstructie boven het woongedeelte. Daar zijn nog delen van oude daksporen aanwezig als onderdeel van het voormalige noordelijke dakvlak uit de periode van vóór de aanbouw. Op een kadastrale hulpkaart uit 1939 staat de boerderij, verrassend genoeg, nog steeds als een rechthoekig gebouw aangegeven. De verbreding van de zuidelijk zijbeuk van de woning, maar ook de aanbouw ter plaatse van de noordelijke zijbeuk zouden dus van ná 1939 zijn. Opmerkelijk is toch dat het gebruikte metselverband voor de aanbouw en ook voor de verbrede zijbeuk een kruisverband is. Een dergelijk metselverband werd na 1939 nauwelijks nog gebruikt. Verder kadastraal onderzoek of onderzoek naar bouwvergunningen kan wellicht meer duidelijkheid scheppen over de vraag wanneer de verbouwingen plaatsvonden.

Aanbevelingen

Er is slechts een eerste verkenning uitgevoerd van Wolfskamp 1 en de resultaten daarvan bieden veel argumenten om nader onderzoek uit te voeren. Dat onderzoek betreft de houtconstructie van de boerderij, de gebruikerssporen ervan en een jaarringenonderzoek. Ook bouwhistorisch onderzoek naar de bakstenen onderdelen is van belang. Kadastraal onderzoek en onderzoek naar bouwvergunningen kan iets meer zeggen over de uitbreidingen van de boerderij. Archeologisch onderzoek kan duidelijkheid geven over de bewoningsgeschiedenis van de plaats waar de boerderij staat, aangevuld met archiefonderzoek en historisch-geografisch onderzoek.

 

 Jan Timmers, Gemert, versie 8 juli 2017