Piscaria, piscatura, piscatorium en vivarium: latijnse visserij termen

Piscaria, piscatura, piscatorium en vivarium: latijnse visserij termen

In latijnse teksten worden weijers (visvijvers) in het algemeen aangeduid met de term ‘vivarium’. In het artikel Dapperslaar, de weijer van Brouwhuis schreef ik daar al over.
In akten en cijnsboeken die in het latijn zijn opgesteld komen we daarnaast ook de termen piscaria, piscatura en piscatorium tegen. Termen die allemaal betrekking hebben op visserij. Vaak gaat het dan om de visrechten op een rivier of beek. We komen bijvoorbeeld in L. Galesloot, Le livre des feudataires de Jean III, duc de Brabant op meerdere plaatsen de term piscaria tegen. Het volgende voorbeeld gaat om de visrechten van Goyart van Os op de Oude Maas. “Godefridus de Os, piscariam in Veteri Mosa ubique, sitam in parochia de Kessel et de Maren, eum omni lucro quod inter hec potest accidere, pro dentrice dicta heect ad relevium quotiens acciderit, vel un parvi floreni pro dentrice.”
Bij deze vermelding wordt tegelijk aangegeven op welke rivier de visrechten betrekking hebben. Bij andere vermeldingen van piscaria is dat niet altijd het geval. Het is wel waarschijnlijk dat het dan steeds visrechten betreft en niet een weijer of visvijver. Daarvoor komen we bij Galesloot regelmatig de term ‘vivarium’ tegen, dat hij overigens consequent foutief weergeeft als ‘vinarium’. Een leesfout die door andere bronbewerkers vaker gemaakt werd/wordt.

De termen piscaria en piscatura lijken steeds betrekking te hebben op visrechten. In de cijnsboeken van de Heer van Helmond betreffende Liempde komen we beide termen tegen voor (waarschijnlijk) hetzelfde object:

  • CIJNSBOEK VAN DE HEER VAN HELMOND (door Jan Toirkens uit Heerlijkheidsarchief Helmond 12063-282 Liempde 282 (deel van het cijnsboek Peelland), anno 1320-ca.1381.
    061. Jo. Scolastic de piscaria, I den.
  • 12063 Heerlijkheid Helmond, cijnsregisters Liempde 1381 -1396 (door Hein Vera) Fol. 13v (scan 0028)
    Relicta et liberi Godefridus de Geldrop, item dominus Johannes Scolasticus miles de no I d de piscatura
  • 12063 Heerlijkheid Helmond-284 cijnsregisters Liempde 1406-1420 (door Jan Toirkens)
    173. Relicta et liberi Godefrido de Gheldrop, ex piscaria, I den. nov.

Piscaria en piscatura hebben kennelijk dezelfde betekenis. Volgens latinisten is in het oude latijn piscaria een bijvoeglijk naamwoord met als betekenis: betrekking hebbend op vis. Piscatura drukt vanwege het suffix –tura, een actieve werkzaamheid uit en betekent dus ‘visvangst’. In het middeleeuws latijn worden ze kennelijk door elkaar heen gebruikt. Het gaat hier wellicht om visrechten op de Dommel, maar dat wordt helaas niet vermeld.

De termen piscatorium en piscarium kunnen in latijnse teksten wel de betekenis van visvijver of weijer hebben. Het suffix –arium duidt een plaats aan. Het gaat dus om een plaats waar vissen leven of een plaats waar vissen gevangen worden. We zien vermeld in de Bossche Protocollen (R1200 folio 88v, dd 20-04-1430) betreffende Oisterwijk: “Domicella Hadewigis relicta quondam Godefridi de Brecht cum tutore usufructum sibi, ut dicebat, competentem (doorgehaald: competentem) in domo, area, orto ac hereditatibus (doorgehaald: sibi adiacentibus) et vivario sive piscatoria et aliis suis attinentiis …”. Er staat dus “vivarium” oftewel “piscatorium”. Hier wordt dus aangegeven dat beide termen, vivarium (weijer) en piscatorium (visvijver), dezelfde betekenis hebben. In de Bossche Protocollen is het woord afgekort en het is niet direct duidelijk of het een verkorting is van piscatorium of van piscarium.

BP R1200 f88v “vivario sive piscatoria” of “vivario sive piscaria”

In het cijnsboek van de hertog van Brabant van 1340 (bewerking Martien van Asseldonk) wordt steeds een onderscheid gemaakt tussen vivarium (weijer) en piscatura (visserij, visrechten).

De conclusie uit deze vermeldingen is vooralsnog dat de termen piscaria en piscatura gebruikt worden voor visrechten op een rivier of beek, de term vivarium uitsluitend gebruikt wordt voor weijer en dat piscatorium of piscarium ook de betekenis van weijer kan hebben.

Met dank aan Harry Puttiger en Hein Elemans voor hun opmerkingen.